Nederland loopt op dit vlak – en niet alleen op dit vlak - achter: in bijna alle Europese landen wordt de burgemeester gekozen in plaats van benoemd. Genoeg Westerse landen hebben zelfs een door de burgers gekozen regeringsleider of staatshoofd: bijvoorbeeld Amerika, Frankrijk, Ierland, Oostenrijk, Finland, Polen, IJsland of Tsjechië. Het democratisch gehalte van dit soort landen is gemiddeld genomen niet lager dan dat van Nederland. Wereldwijd hebben in ieder geval 111 staten (een ruime meerderheid van de 194 staten met vertegenwoordiging in de Verenigde Naties) een door de bevolking gekozen regeringsleider of staatshoofd.

Iedereen moet zich voor dergelijke verkiezingen kandidaat kunnen stellen. Er mag geen commissie zijn die van bovenaf de kandidaten selecteert, zoals bij het “burgemeestersreferendum” dat enkele jaren gefunctioneerd heeft. Er kan wel gewerkt worden met een drempel – zoals steunverklaringen van een x-aantal burgers – om te voorkomen dat het aantal kansloze kandidaten de pan uitrijst, zolang iedereen die drempel in principe maar kan halen. Om ervoor te zorgen dat altijd één kandidaat de absolute meerderheid krijgt, kan er gewerkt worden met een tweerondenstelsel, waarin de twee kandidaten met de meeste stemmen het tegen elkaar opnemen (net als bij de Franse presidentsverkiezingen), of met Alternative Vote (waarbij kiezers kandidaten in een voorkeursvolgorde plaatsen).

 

Opinieonderzoek laten zien dat Nederlanders al sinds jaar en dag voorstanders zijn van invoering van een gekozen burgemeester en minister-president. De steun voor een rechtstreeks gekozen commissaris van de koning is zover ons bekend nog nooit onderzocht.

Er moeten jaarlijks duizenden functionarissen in het openbaar bestuur worden geselecteerd. Het is onmogelijk om voor hen allen verkiezingen te organiseren en burgers willen ook niet elke week naar de stembus.

 

Maar het is wel belangrijk om vriendjespolitiek tegen te gaan: momenteel worden de meeste banen in het openbaar bestuur door de gevestigde politieke partijen binnenskamers onderling verdeeld. Meer Democratie pleit voor een wijze van benoemen zoals al 150 jaar in Engeland bestaat. Hierin moet een onafhankelijke waakhond deelnemen in alle benoemingsprocedures en deze op detailniveau goedkeuren, zodat politieke patronage uitgesloten is. Lees hier ons dossier over open en eerlijke benoemingen.

Er is in de praktijk alleen werk gemaakt van de gekozen burgemeester. Op 20 november 2018 heeft de Eerste Kamer definitief ingestemd met het schrappen van de kroonbenoeming uit de Nederlandse grondwet. Daarmee is de belangrijkste barrière voor de direct gekozen burgemeester geslecht.

 

Voortaan kan de aanstellingswijze van de burgemeester en commissaris van de koning per gewone meerderheid worden gewijzigd. Hoewel er onder deze kabinetsperiode nog geen grote wijzigingen zullen plaatsvinden, is het wel zeer goed mogelijk dat er in een volgende Kamertermijn een meerderheid is voor een rechtstreeks gekozen burgemeester. Lees hier meer over de direct gekozen burgemeester.

De Staatscommissie-Remkes heeft onderzocht hoe kiezers meer invloed kunnen krijgen op de kabinetsformatie. In haar eindrapport wijst zij een rechtstreeks gekozen minister-president stelsel af omdat dit een té vergaande wijziging van het parlementaire systeem zou zijn. Wel ziet zij een rechtstreeks gekozen formateur als een serieuze optie. In deze lichtere variant zouden kiezers tegelijkertijd met de Tweede Kamerverkiezing een stem uitbrengen op een formateur. Hij of zij krijgt als eerst de taak om een kabinet te formeren. Indien dit mislukt, kan de Kamer alsnog zelf een nieuwe formateur aanwijzen. 

• Parlement & Politiek over de gekozen burgemeester

• Parlement & Politiek over de gekozen premier in Nederland