Het ideale referendum
Verdere invoering en verbetering van het referendum is voor Meer Democratie een topprioriteit. Het referendum is voor ons een kernstuk van de democratie. Democratie betekent immers dat ‘het volk regeert’. Dat impliceert dat burgers op elk moment het laatste woord moeten kunnen hebben, als zij aangeven dat te willen.
Het referendum kan heel goed werken, mits het maar goed vormgegeven wordt. Er moeten niet alleen correctieve referenda mogelijk zijn (over door het parlement aangenomen wetten), maar ook volksinitiatieven (referenda over door burgers geformuleerde voorstellen). Een goed referendum staat of valt met de juiste spelregels. Op dat vlak hebben we in Nederland nog veel te leren. Er wordt veel te weinig gekeken naar staten waar het referendum veel beter is geregeld en de effecten volgens wetenschappelijk onderzoek grotendeels positief uitpakken, zoals Zwitserland.
Lees hier hoe het ideale referendumsysteem er volgens ons uitziet.
Argumenten
Wat zijn de belangrijkste argumenten voor het referendum? En kloppen de argumenten die tegenstanders van referenda vaak aanhalen? Lees hier een overzicht.
Download ons boek
Een krachtig pleidooi voor directe democratie van Jos Verhulst & Arjen Nijeboer: “Directe democratie: feiten, argumenten en ervaringen omtrent het referendum” (Democracy International, 2007, in negen talen vertaald). Hoofstuk 5 bespreekt de buitenlandse ervaringen (met name Zwitserland, Amerika en Duitsland). Hoofdstuk 6 gaat over argumenten tegen het referendum. Hoofdstuk 7 analyseert specifiek de Nederlandse situatie. Download het hier gratis (PDF).
Mogelijkheden voor referenda op nationaal niveau
In juli 2018 werd de Wet Raadgevend Referendum ingetrokken door het kabinet Rutte-III. Een grof schandaal, waartegen Meer Democratie volop campagne voerde en onder andere drie rechtszaken startte (zie hier onze toenmalige actiepagina’s en lees hier het verslag van de laatste rechtszaak voor de Raad van State). Helaas kozen de rechters steeds partij voor het kabinet.
In december 2018 kwam de Staatscommissie Parlementair Stelsel (de commissie-Remkes) met haar eindrapport over de vernieuwing van de democratie. Hoewel op een aantal onderdelen kritiek mogelijk is (lees hier onze analyse), adviseerde de staatscommissie wel de verankering van het bindende correctieve referendum in de grondwet.
Op basis hiervan heeft Kamerlid Ronald van Raak in januari 2019 een nieuwe grondwetswijziging in de Tweede Kamer ingediend om het bindende correctieve referendum in een beperkte vorm mogelijk te maken. Een nog bij wet te bepalen aantal burgers kunnen dan een referendum afdwingen over door het parlement aangenomen wetten. Het gaat om een beperkt voorstel: belangrijke onderwerpen als de grondwet, de monarchie, de begroting, belastingen en internationale verdragen zijn uitgezonderd. Helemaal onverteerbaar voor ons is de torenhoge uitkomstdrempel voor een geldige uitslag die er op initiatief van de ChristenUnie in is gezet. Hier hebben we hard actie tegen gevoerd: lees hier de afloop daarvan. Na de verkiezingen van maart 2021 zal het voorstel in tweede lezing worden behandeld in de Tweede en Eerste Kamer.
Mogelijkheden voor referenda in gemeenten en provincies
Gemeenten en provincies mogen nu wel zelf rechten aan burgers geven om referenda aan te vragen, via een lokale referendumverordening. Ongeveer een derde van alle gemeenten heeft een referendumverordening ingevoerd, evenals 5 provincies (Noord-Holland, Friesland, Zeeland, Limburg en Utrecht). Gemeentelijke en provinciale verordeningen moeten verplicht worden gepubliceerd op www.overheid.nl. In de databank lokale wetgeving kunt u zoeken op het steekwoord "referendumverordening": https://www.overheid.nl/lokale-wet-en-regelgeving
Meestal bepalen deze verordeningen die dat burgers in bepaalde gevallen een referendum kunnen aanvragen over een genomen c.q. voorgenomen besluit van de gemeenteraad c.q. provinciale staten door handtekeningen in te zamelen. Het gaat dan om een (semi-)correctief referendum. Slechts enkele gemeenten (waaronder Amsterdam, Nijmegen en Oosterhout) hebben daarnaast ook een volksinitiatief mogelijk gemaakt: een referendum over door burgers geformuleerde voorstellen.
Gemeenten en provincies zijn vrij om het referendum naar eigen inzicht vorm te geven, maar referendumuitslagen mogen niet bindend zijn omdat de Grondwet dit niet zou toelaten (een standpunt waarmee de meeste maar niet alle staatsrechtgeleerden het overigens eens zijn). De meeste verordeningen sluiten belangrijke onderwerpen zoals begrotingen en belastingen uit van referenda. Verder bepalen sommige lokale verordeningen dat ook de aanvraag van een referendum niet bindend is, in de zin dat politici altijd ad-hoc ("om zwaarwegende redenen" die ze ter plekke kunnen bedenken, of wegens “spoedeisendheid”) kunnen besluiten om een referendumaanvraag naast zich neer te leggen. Dat is uiteraard niet bevorderlijk voor het vertrouwen dat burgers in het systeem hebben en voor hun motivatie om hiervan gebruik te maken, en er wordt door politici soms misbruik van gemaakt: opeens worden onderwerpen “spoedeisend” verklaard zodra er om een referendum wordt gevraagd.
Daarnaast kunnen de Tweede Kamer, de Provinciale Staten of de gemeenteraad ook steeds ad-hoc een referendum uitschrijven, op eigen initiatief. Dat gebeurt op gemeentelijk niveau ook regelmatig. Dit worden ‘raadplegende referenda’ genoemd (de overheid raadpleegt de burgers). Burgers kunnen druk uitoefenen op politici om een referendum uit te schrijven, door diverse acties of handtekeningencampagnes te voeren, maar zonder een referendumverordening of referendumwet hebben ze nergens recht op.
Gehouden referenda
Op 1 juni 2005 vond het eerste nationale referendum in de geschiedenis van het Koninkrijk der Nederlanden plaats over de invoering van de Europese Grondwet. Lees hier een uitgebreide analyse van dit referendum (Engelstalig). Daarnaast vonden op basis van de Wet Raadgevend Referendum 2 nationale referenda plaats die door burgers werden geïnitieerd. Op 6 april 2016 werd het referendum over het associatieverdrag tussen de EU en Oekraïne gehouden (lees hier een analyse van het Oekraine-referendum). Op 21 maart 2018 vond het referendum plaats over de Wet op de inlichtingen- en veiligheidsdiensten 2017 (ook bekend als de "sleepwet").
Op gemeentelijk niveau worden de laatste decennia steeds meer referenda gehouden (op provinciaal niveau vond in Nederland nog nooit een referendum plaats). Het eerste ons bekende referendum dateert van 1906. Download hier een lijst van alle gehouden gemeentelijke referenda, bijgewerkt tot 1 juni 2018, en lees hier een analyse van deze referenda.
Begrippenlijst
Rondom referenda heerst veel spraakverwarring. Lees hier een begrippenlijst.
Externe links
